https://wh.uwm.edu.pl/filologiapolska/logopedia

Charakterystyka działalności naukowej (językoznawstwo polonistyczne)

            Językoznawcze badania naukowe w latach późniejszych to z jednej strony naturalna kontynuacja wcześniejszych zainteresowań badawczych poszczególnych pracowników, a z drugiej wyraz poszukiwań nowych obszarów i tematów, osadzonych w nowszych koncepcjach teoretycznych i metodologicznych. Jest to szczególny czas, bo wiąże się z systematycznym przyrostem ilościowym publikacji oraz stopniowym rozwojem naukowym kadry, znaczonym zdobywaniem kolejnych stopni akademickich. W tym okresie znaczący wkład w rozwój olsztyńskiego językoznawstwa zaczyna mieć pierwsze pokolenie absolwentów dawnej WSP, którzy jako wychowankowie tutejszych badaczy (przede wszystkim prof. M. Biolik i prof. Z. Saloniego) osiągają stopniowo dojrzałość naukową i stabilizują w ten sposób pozycję Olsztyna na mapie współczesnej lingwistyki polskiej. Znaczące, że proces ten dokonuje się równolegle ze zmianą statusu olsztyńskiej uczelni, która na mocy ustawy sejmowej z 1 czerwca 1999 r. staje się Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim.

            Szczególnie dynamicznie rozwijają się badania nad nazwami własnymi. Zainteresowania zaszczepione na seminariach magisterskich prof. Biolik, a potem również dr hab. Wandy Szulowskiej i prof. Ewy Wolnicz-Pawłowskiej znajdują wyraz tak w liczbie publikacji, jak i aktywności konferencyjnej młodszych onomastów. Pierwszy doktorat obroniony na Wydziale Humanistycznym już w ramach Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego dotyczył właśnie nowych obszarów onomastyki. Autorem pracy doktorskiej pt. „Mikrotoponimia przestrzeni wspinaczkowej polskiego środowiska taternickiego”, napisanej pod kierunkiem prof. Marii Biolik był Mariusz Rutkowski. Obrona odbyła się 10 marca 2000 r. i była – jako pierwsza publiczna obrona na tym wydziale – swego rodzaju wydarzeniem, nawet o charakterze medialnym. Praca ta wieńczyła pięcioletnie badania nad socjolektalnym nazewnictwem polskich taterników, a jej drukowana wersja została opublikowana przez Wydawnictwo UWM w 2001 roku pod tytułem Mikrotoponimia przestrzeni wspinaczkowej. Studium socjoonomastyczne. W kolejnych latach dr M. Rutkowski mierzył się z problematyką funkcji nazw własnych i ogólnie pojętej teorii onomastycznej, a także coraz śmielej spoglądał w kierunku nazw własnych w użyciu. Wyjście poza sferę nominacyjną było zapowiedzią jego przyszłych badań nad pragmatycznymi, tekstowymi i dyskursywnymi kontekstami synchronicznej onomastyki.

            Równolegle bardziej tradycyjną ścieżką dociekań onomastycznych podążały mgr Alina Natuszewicz-Duchlińska oraz mgr Iza Matusiak-Kempa. Przedmiotem swych zainteresowań uczyniły one antroponimię historyczną Warmii. W wyniku ich prac powstały dwie dysertacje doktorskie, obie pod kierunkiem prof. Marii Biolik. Alina Naruszewicz-Duchlińska uzyskała stopień doktora na podstawie opracowania „Nazwiska mieszkańców komornictwa lidzbarskiego (1500-1772)” 20.11.2001 r., a Iza Matusiak pięć lat później, 28.11.2006 r. obroniła pracę zatytułowaną „Antroponimia mieszkańców komornictwa jeziorańskiego w latach 1500-1772”. Obie prace ukazały się drukiem jako monografie wydane przez Wydawnictwo UWM, a badaczki kontynuowały swe zainteresowania onomastyczne, poszerzając obszar badań o nazwy nowych kategorii, nazewnictwo internetowe oraz kulturowo-aksjologiczne tło tworzenia dawnych nazw osobowych.

            Wychowawczyni, promotorka i „matka chrzestna” młodszego pokolenia onomastów, prof. Maria Biolik jako dojrzała, ukształtowana badaczka jest jedną z czołowych postaci w polskiej onomastyce, zwłaszcza tej o tradycyjnej, strukturalno-semantycznej orientacji metodologicznej. Rozwija ona swe zainteresowania onomastyką historyczną i regionalną, publikuje zarówno rozproszone teksty w czasopismach i tomach, jak i monografie o zasięgu międzynarodowym – uznane w środowisku dzieła z serii „Hydronimia Europaea”, wydawanej w Stuttgarcie. Nie licząc wcześniejszych 3 tomów z lat 90., w 2005 r. ukazały się kolejne jej opracowania monograficzne: Gewässernamen im Fluussgebiet der Narew von der Quelle bis zur Einmuüdung der Biebrza, T. I. Teil. I Die fliessenden Gewasser oraz Gewässernamen im Flussgebiet der Narew von der Quelle bis zur Einmündung der Biebrza. Teil. II  Die stehenden Gewasser . Publikuje wiele artykułów w czasopismach „Onomastica” czy „Język Polski”, jest redaktorką naczelną nowego czasopisma z dziedziny lingwistyki „Prace Językoznawcze”, które stopniowo zyskuje wysoką rangę w środowisku nie tylko językoznawców.

            Przez kilka lat było zatrudnionych w Olsztynie troje warszawskich onomastów: prof. Jerzy Duma (1996-2012), prof. Ewa Wolnicz-Pawłowska (1996-) oraz dr Wanda Szulowska. Pracując w WSP, w potem w UWM, kontynuowali oni swe wcześniejsze badania nazewnicze: J. Duma głównie nad nazwami wodnymi, E. Wolnicz-Pawłowska nad antroponimią (regionalną), a W. Szulowska nad mazowieckimi nazwami osobowymi. W czasie ich pracy w Olsztynie powstały ważne prace: J. Dumy Nazwy wodne w dorzeczu Warty od Prosny po ujście Odry. Cz. 1 Nazwy rzek, cz. 2 Nazwy jezior, Warszawa 2011 czy Antroponimia polska na Kresach południowo-wschodnich (E. Wolnicz-Pawłowskiej i W. Szulowskiej), która stanowi pionierskie opracowanie trudnego materiału nazewniczego, wyekscerpowanego w materiałów rękopiśmiennych, o cechach językowych polskich i ukraińskich.

            Konsekwencją stopniowego krystalizowania się warsztatu synchronicznie ujętej onomastyki dra Mariusza Rutkowskiego jest realizacja przez niego projektu badawczego dotyczącego współczesnych procesów odnazewniczych w języku polskim. Efektem tych prac jest monografia Nazwy własne w strukturze metafory i metonimii. Proces deonimizacji (Olsztyn 2007), która stała się podstawą procedury habilitacyjnej w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krakowie. Równolegle rozwija swe zainteresowania onomastyką medialną, czego zwieńczeniem jest współautorka monografia (wraz z Katarzyną Skowronek) Media i nazwy. Z zagadnień onomastyki medialnej (Kraków 2004). Po uzyskaniu habilitacji badacz ten podąża w kierunku eksploracji nazw własnych we współczesnym dyskursie publicznym oraz konotacji nazw własnych, czego wyrazem jest szereg publikacji i referatów na konferencjach krajowych i zagranicznych (m.in. w Hiszpanii, Włoszech, Kanadzie, RPA). Efektem kilkuletnich prac staje się Słownik metafor i konotacji nazw własnych (Olsztyn 2012). W kolejnych latach powstaje wiele publikacji (również współautorskich, głównie z Katarzyną Skowronek z IJP PAN w Krakowie i Adamem Siwcem z UMCS) dotyczących nazw własnych w dyskursie i tekście, a zwieńczeniem badań nad dyskursywnie rozumianą onomastyką jest opracowanie monograficzne z teorii i metodologii onomastyki pt. Onomastyczna analiza dyskursu (Kraków 2020: Wydawnictwa AGH).

            Olsztyńskie środowisko onomastyczne zorganizowało dwie ważne konferencje z cyklu OKO (Ogólnopolskie Konferencje Onomastyczne – tradycyjne, najważniejsze w Polsce konferencje z zakresu onomastyki, obecnie o randzie międzynarodowej jako MiOKO). Pierwsza odbyła się w Kalborni we wrześniu 2002 r. pod hasłem „Onomastyka u progu nowego wieku: metodologia, terminologia, kierunki badań”, druga z kolei w Olsztynie w dniach 9-11.09.2010 i dotyczyła chrematonimii. Plonem tych konferencji są tomy zbiorowe, zredagowane przez M. Biolik Metodologia badań onomastycznych (Olsztyn 2003) oraz M. Biolik i J. Dumę Chrematonimia jako fenomen współczesności (Olsztyn 2011).

            Podsumowując onomastyczne osiągnięcia olsztyńskich polonistów, można śmiało stwierdzić, że Olsztyn stopniowo wyrósł na jeden z ważniejszych ośrodków badań nad nazwami własnymi w Polsce. Tutejsi badacze zasiadają w prezydiach i radach naukowych najważniejszych krajowych i słowiańskich komisji onomastycznych oraz kolegiów redakcyjnych czasopism poświęconych badaniom nad nazwami własnymi, a ich dorobek jest rozpoznawalny, ceniony i zaznacza się w obiegu naukowym.

            Inne obszary dociekań lingwistycznych wiążą się ściśle z zainteresowaniami poszczególnych badaczy – mimo iż nie tworzą tak zwartych grup badawczych jak onomaści, to można wskazać kilka najważniejszych, wyróżniających się kręgów tematycznych z zakresu gramatyki, leksykologii i frazeologii, semantyki i pragmatyki, fonetyki oraz badań nad tekstem i dyskursem.

            Zatrudniony do 2009 r. w Instytucie Filologii Polskiej UWM prof. Zygmunt Saloni, jeden z najwybitniejszych współczesnych gramatyków i leksykografów polskich, opracował w ramach projektu badawczego Słownik gramatyczny języka polskiego. Jest to pierwszy polski leksykon (w wersji elektronicznej), podający pełną charakterystykę gramatyczną wyrazów polskich. Słownik obejmuje ok. 180 tys. leksemów, a do jego wersji podstawowej na płycie CD (obecnie także w wersji on-line) zostało wydrukowane opracowanie Słownik gramatyczny języka polskiego. Podstawy teoretyczne – instrukcja użytkowania (Warszawa 2007: Wiedza Powszechna).

            Badania gramatyczne z zakresu składni i fleksji prowadzi Iwona Kosek. Monografia Fleksja i składnia nieciągłych imiennych jednostek leksykalnych (Olsztyn 2008) stała się podstawą przewodu habilitacyjnego – kolokwium habilitacyjne odbyło się na UMK w Toruniu 30.06.2009 r. Badaczka w kolejnych latach kontynuuje swe zainteresowania i – oprócz cennych publikacji w czasopismach i referatów konferencyjnych – pozyskuje wraz z grupą współpracowników grant NCN dotyczący opisu gramatycznego związków frazeologicznych. Efektem prac grantowych jest opracowanie elektronicznego słownika zwrotów frazeologicznych Verbel (www.uwm.edu.pl/verbel/).

            Gramatyka w tradycyjnym ujęciu stanowi domenę badawczą Moniki Czerepowickiej. Rozprawę doktorską pt. „Opis lingwistyczny wyrażeń niestandardowych składniowo typu na lewo, do dziś, po trochu, na zawsze we współczesnym języku polskim” pisze pod kierunkiem prof. Zygmunta Saloniego i na jej podstawie uzyskuje stopień doktora 21 lutego 2006 r. Już jako doktor kieruje ona swe zainteresowania w stronę dynamicznie rozwijającej się lingwistyki komputerowej, biorąc udział w kilku projektach badawczych i konferencjach zagranicznych. Interesuje się zwłaszcza wielowyrazowymi jednostkami języka, ich opisem paradygmatyczny i leksykograficznym. Jest współautorką  Słownika elektronicznego jednostek frazeologicznych (SEJF - http://zil.ipipan.waw.pl/SEJF). W latach 2013-2017 dr Monika Czrepowicka była członkiem sieci naukowej "Parsing and multi-word expression. Towards linguistic precision and computational efficiency in natural language processing PARSEME", skupiającej lingwistów i informatyków zainteresowanych automatycznym przetwarzaniem wielowyrazowych jednostek języka. Pełniła w tym gronie funkcję jednego z dwu oficjalnych przedstawicieli Polski. Ponadto uczestniczyła w pracach zespołu CLARIN-pl, przygotowując raport na temat problematyki opisu morfoskładniowego werbalnych związków frazeologicznych. 

            Semantyka w ujęciu strukturalnym stanowi centrum zainteresowań badawczych Marioli Wołk, początkowo doktorantki na Wydziale Filologicznym UMK, a po uzyskaniu stopnia doktora na podstawie rozprawy „Ogłoszenie jako akt mowy i gatunek tekstu” ( promotor dr hab. Adam Dobaczewski, obrona 28 czerwca 2005 r., wydanie książkowe w wydawnictwie Grado, Toruń 2007) pracowniczki instytutu na stanowisku adiunkta. Oprócz semantyki publikowała ona prace z zakresu tekstologii, gatunków mowy i składni. Podstawą przewodu habilitacyjnego, zakończonego 27 stycznia 2015 r. na Wydziale Humanistycznym UWM była monografia „Nonsens i zjawiska pokrewne. Studium semantyczne” (Olsztyn 2014: Wydawnictwo UWM). Najnowsze badania dr hab. Marioli Wołk dotyczą semantyki pojęcia dziwności i zdziwienia.

            Choć większość badań nad językiem dotyczy jego współczesnych aspektów, w instytucie powstały również dwie prace doktorskie dotyczące dawniejszej prasy. Pierwsza z nich autorstwa Katarzyny Zawilskiej („Polszczyzna toruńskich gazet rękopiśmiennych z XVII i XVIII wieku”) jest przez autorkę broniona 13 czerwca 2000 r. przed Radą Wydziału Filologicznego UMK w Toruniu. Druga zaś, napisana przez Sebastiana Przybyszewskiego („U źródeł prasy urzędowej. Wybrane gatunki w Dziennikach Tygodniowych Departamentu Bydgoskiego z roku 1811 i 1812”) jest podstawą uzyskania stopnia doktora 14 grudnia 2004 r. Badacz ten w kolejnych latach zwraca się w kierunku pragmatyki lingwistycznej. Interesują go zagadnienia komunikacji „nie wprost”, kontekstu, implikatur i sensu wywiedzionego spoza dosłownych znaczeń wyrazów.

            Osobny charakter mają badania naukowe Magdaleny Osowickiej-Kondratowicz, jako że jako jedyna w instytucie eksploruje ona pogranicze fonetyki eksperymentalnej i logopedii. Jej praca zatytułowana „Miękkość asymilacyjna w języku polskim – konteksty przed spółgłoską” stała się podstawą uzyskania stopnia doktora 13 lutego 2002 r. Po doktoracie rozwija badania związane z  normą ortofoniczną oraz zagadnieniami dotyczącymi rozwoju językowego dziecka i patologii mowy. Jest też współautorką międzynarodowego projektu „Komparacja współczesnych języków słowiańskich 2. Fonetyka. Fonologia”oraz  „Sandhi w językach słowiańskich”. Obecnie prowadzi badania na temat rozwoju językowego dzieci z rozszczepem podniebieniaoraz na temat  kwestii związanych z świadomością językową w zakresie  polskiego akcentu.

            Problemy dysleksji stanowiły obszar zainteresowań Renaty Makarewicz, a ich zwieńczeniem było uzyskanie stopnia doktora na podstawie dysertacji „Składnia zdania w wypowiedziach pisemnych uczniów dyslektycznych” (promotor prof. Z. Saloni, obrona 22 października 2002 r.). Autorka posłużyła się aparatem pojęciowym składni strukturalnej, jako że podstawowy problem badawczy stanowi opis realizacji struktur syntaktycznych. W dalszym toku pracy zajęła się ona zagadnieniem komunikacji między nauczycielem a rodzicami uczniów. Cykl publikacji na ten temat podsumowuje rozprawa pt. „Rozmowa w przestrzeni szkoły. Systemowo-funkcjonalna analiza poszerzonego dyskursu szkolnego” (Olsztyn 2017), która stała się najważniejszym osiągnięciem badawczym w przewodzie habilitacyjnym, przeprowadzonym na Wydziale Humanistycznym UWM w roku 2018. W dalszej perspektywie dr hab. Renata Makarewicz zamierza kontynuować badania z zakresu lingwistyki edukacyjnej.

            Nie umykają uwagi lingwistów z IPiL najnowsze zagadnienia współczesnej polszczyzny, tak efemeryczne, jednostkowe, jak i odzwierciedlające bardziej trwałe procesy i zjawiska z szeroko pojętego dyskursu publicznego. Wyróżnić wśród nich należy badania nad polszczyzną internetową, podjęte i wciąż kontynuowane przez kilkoro badaczy. Alina Naruszewicz-Duchlińska jest autorką monografii „Internetowe grupy dyskusyjne. Analiza językowa i charakterystyka gatunku” (Olsztyn 2011: UWM), która stała się podstawą jej przewodu habilitacyjnego (stopień dr hab. uzyskany 22 maja 2012 r.). Badaczka ta obecnie specjalizuje się w tematyce nowych mediów i komunikacji internetowej. Jest autorką kolejnej książki pt. „Nienawiść w czasach Internetu”, Gdynia 2015: Novae Res),w  której podejmuje – podobnie jak w szeregu osobnych artykułów – problematykę hejtu, internetowej odmiany mowy nienawiści. Zajmuje się też zagadnieniami komunikacji werbalno-ikonicznej oraz szeroko rozumianej popkultury.

            Badania nad dyskursem publicznym prowadzi Mariusz Rutkowski. Początkowo łączy je z wcześniejszymi zainteresowaniami z zakresu onomastyki, opisując w szeregu tekstów nazewniczą sferę dyskursu politycznego i badając funkcje nazw w tekstach i wypowiedziach publicznych. Dyskursowi administracyjnemu sensu stricto podporządkowane są jego badania z lat 2012-2015, dotyczące rozmów urzędowych – pytania badawcze koncentrowały się tu wokół struktury rozmowy, jej modelu, a także rozkładu władzy i negocjowania tożsamości konwersacyjnych między urzędnikiem i klientem. Efektem prac jest monografia „Rozmowa urzędowa. Analiza konwersacyjno-dyskursywna” (Warszawa 2015: Narodowe Centrum Kultury), która staje się podstawą ubiegania się o tytuł profesora, uzyskany w maju 2018 r. Można przyjąć, że w ten symboliczny sposób, wraz z uzyskaniem pierwszego tytułu naukowego z zakresu językoznawstwa przez absolwenta olsztyńskiej polonistyki, tutejsze językoznawstwo polonistyczne, skupione pierwotnie wokół Instytutu Filologii Polskiej, a od 2015r. Instytutu Polonistyki i Logopedii, a obecnie Instytutu Językoznawstwa osiągnęło stan dojrzałości naukowej.